Fragment książki Małgorzaty Jackiewicz - Garniec i Mirosława Garniec "Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich" (www.arta.olsztyn.pl )

Historia Gminy Garbno (ze strony internetowej korsze.com)

"GARBNO
Wieś położona ok. 9 km na północny - zachód od Kętrzyna.
Pierwotna jej nazwa - Laumygarbis (1339, pózniej Lamegarben - 1419, Lamgarben - do 1945 r.) pochodziła od pruskich słów lauma (laume) - wróżka, czarownica i garbis oznaczajacego górę, wzniesienie.

1339 rok - pierwsza wzmianka o Garbnie. Wieś położona jest na wysoczyśnie i na jej stoku opadającym w stronę szerokiej, podmokłej doliny Gubra. Od strony północnej granicę wsi stanowi wąwóz w którym płynie rzeczka Rawa (Rave) uchodząca do Gubra. Pierwsza wzmianka o miejscowości zamieszczona została w śródłach krzyżackich w 1339 r., jednak sprzyjające warunki terenowe wykorzystywane były przez osadnictwo z wcześniejszych okresów historycznych. We wczesnym średniowieczu na wzgórzu nad rzeczką Rawą (Alte Schanze), opodal jej ujścia do rzeki Guber, istniało grodzisko należące do pruskiego plemienia Bartów. Kolejne grodzisko (Alte Schanze, Fuchs Berg) usytuowane było około 700 m na wschód od pierwszego, przy północnym stoku wąwozu Rawy. Trzecie, prawdopodobnie grodzisko, położone na wschód od poprzednich w pobliżu wsi Mykielnik (Adl Mickielnick), na cyplu wysuniętym od południa w stronę wąwozu rzeczki, zniwelowane zostało w latach 60-tych, podczas wykonywania przepustów na Rawie. Oprócz wymienionych grodzisk, po obydwu stronach wąwozu stwierdzono w czasie badań powierzchniowych ślady zabudowań jednodworczych z tego samego okresu.

Centrum osadnictwa Bartów.
Tak gęsta sieć osadnicza z wczesnego średniowiecza świadczy nie tylko o sprzyjających warunkach terenowych. Można przypuszczać, iż znajdowało się tu jedno z centrów osadniczych plemienia Bartów, a sama nazwa miejscowości może być śladem po istnieniu tu jakiegoś ośrodka kultu pogańskich Prusów. Krajobraz kulturowy wsi we wczesnym średniowieczu uzupełniało cmentarzysko, którego ślady odkryto około 1800 r. na cmentarzu przykościelnym.

Dokumenty archiwalne, teksty historyczne, materiały...

art : Anna Wagner-Rybinska


Osadnictwo pruskie




Opis wczesnośredniowiecznych stanowisk archeologicznych w Garbnie:


I. Widły rzeki Guber i strugi Rawy z widocznymi z lotu ptaka obrysami grodziska staropruskiego na terenie folwarku.
II. Wybudowana w 1328 strażnica puszczancka "Wildhaus" zburzona podczas wojny 13 letniej w okresie 1454-1466.
III. Staropruskie grodzisko zw "Gora Zamkowa".
IV.Grodzisko "Fuschberg" lub "Alte szanse".




Krzyżacka strażnica.
Krzyżacy po podbiciu tych terenów, doceniając korzystne usytuowanie miejscowości, prawdopodobnie w II połowie XIV w. rozpoczęli budowę strażnicy (Wildhaus). Pozostałości murów obronnych otaczających dziedziniec, o planie zbliżonym do strażnicy w Bezławkach odsłonięto i opisano pod koniec XIX w. Znajdowały się one około 50 m na południowy - wschód od wzniesienia Alte Schanze, na którym w XIX w. założono cmentarz. Brak wiadomości o tym założeniu w śródłach krzyżackich może świadczyć o nieukończeniu jego budowy. Podczas odsłaniania fundamentów murów odkryto liczne fragmenty ceramiki, kafli, dachówek ("mnich", "mniszka") oraz przedmiotów żelaznych. Obecnie pozostałości strażnicy nie są widoczne w terenie: niewykluczone, że zostały rozebrane w czasie prac ziemnych pod koniec XIX w.

Na prawie chełmińskim.
  Wieś Garbno założona została na prawie chełmińskim w XIII w. W XIV w. we wsi były 4 karczmy i młyn. Mieszkańcy zobowiązani byli do wystawiania trzech zbrojnych do obrony kraju i na wyprawy wojenne. 24 lutego 1521r. Wielki Mistrz Zakonu Albrecht przekazał za długi na prawie magdeburskim z obowiązkiem służby rycerskiej 14 włók ziemi w Garbnie Henrykowi von Egloffstein. Garbno było własnością rodziny von Egloffstein do 1832 r. kiedy to nowym włascicielem majątku został Krystian Bierfreund.
W 1838 r. sprzedał on majątek porucznikowi Konradowi von Redecker, który w 1845 r. dokupił karczmę, młyn wodny, wiatrak i zabudowania przy kosciele oraz 9 włók ziemi.
W 1856 r. Redecker sprzedał Garbno Edwardowi Krause.
W 1880 r. majatek kupił Otto Boehm z Głowbit (d. Glaubitten). Jego żona Elżbieta (1859-1943), 22 lutego 1898 r. w Rastenburgu (ob. Kętrzyn) założyła pierwsze na terenie Niemiec Stowarzyszenie Gospodyń Wiejskich, którego podstawowym celem było kształcenie i wymiana doświadczeń.
Zajmowało się ono także dystrybucją produktów spożywczych wytwarzanych na wsi.
Za swoją działalność, Elżbieta Boehm jako pierwsza kobieta na terenie Niemiec, została wyróżniona złotym łańcuchem Uniwersytetu w Królewcu i otrzymała tytuł honorowego obywatela tego miasta. W ostatnich latach jej podobizna została umieszczona na jednym ze znaczków poczty neimieckiej z serii znaczków z kobietami zasłużonymi dla historii Niemiec.
Od 1911 r. do 1945 r. właścicielem majątku był Erich Schultz-Fedemrecht, znany jako hodowca koni przeznaczonych dla wojska. Od 1945 r. majątek jest własnością PGR.

WARTO ZOBACZYĆ:
  Dworek w Garbnie wybudowany został w pierwszej połowie XIX w. przez rodzinę von Egloffstein. Nie zachowały się informacje wcześniejszej zabudowie majątku.

Po 1945 r. dworek przebudowano likwidując drewniana werandę, dobudowując werandę murowaną a w połaci dachowej wykonano okna mansardowe. Obecnie budynek wykorzystany jest przez biura i pomieszczenia socjalne PGR.

  Kościół w Garbnie, pod pierwotnym wezwaniem św. Katarzyny, należał do archiprez- Biteriatu w Reszlu. Do XVI w. kościół znajdował się pod patronatem Zakonu. Od momentu przekazania majątku Michałowi von Egloffstein w XVI w. objęty był patronatem kolejnych włascicieli majatku. Do parafii w Garbnie należały m.in. Warnikajmy (d. Bannaskeim), Gudziki (d. Godocken), Równina (d. Ober-Unterplehnen).

W 1582 r. Do parafii w Garbnie dołaczono kościoły w Tołkinach (d. Tolksdorf) i Kraskowie (d. Schonfliess). Kościół wybudowany prawdopodobnie w XIV lub na początku XV w. na wielkim wzniesieniu wysuniętym w dolinę Gubra, w XVII w. został poddany gruntownej przebudowie. Z pierwotnego gotyckiego założenia pozostawiono jedynie wieżę, do której w latach 1728 - 1732 od wschodu dobudowano jednonawowe założenie z absydą. ¦wiadectwem przebudowy był kamień węgielny wmurowany przy zachodnim narożniku kościoła z wyrytymi datami oraz z zatartym niestety, nazwiskiem mistrza murarskiego. 17 stycznia 1818 r. przechodzący nad okolicami Rastenburga orkan w ciągu sześciu godzin (pomiędzy 15 a 21) dokonał znacznych spustoszeń w budowli. Silne porywy wiejącego od zachodu wiatry strąciły z wieży kościelnej dach z fragmentami muru, który spadając na nawę i przebijając strop zniszczył większość wyposażenia kościoła m.in. organy, chór, ławki, katafalk. Zniszczeniu uległy także zapasy zboża zgromadzonego przez ówczesnego proboszcza na strychu kościelnym.

W 1945 r. kościół zajmował oddział żołnierzy radzieckich, którzy w kościele urządzili kwatery mieszkalne i skład kartofli. Wnętrze kościoła zostało zdemolowane, zniszczono ołtarz i organy, wywieziono dzwony. Pierwsze prace remontowe przeprowadzone zostały przy kościele w Garbnie w 1948 r. Przy bocznym wejściu do kościoła stoi kamienna kropielnica prawdopodobnie z XVI - XVII w.
  ¬ródła: 1).Gazeta "Piramida"; Opracowanie Muzeum Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie." "GARBNO
pow. Kętrzyn, gm. Korsze
Wieś usytuowana 9 km na północny zachód od Kętrzyna. Już w 1328 roku Zakon Krzyżacki wzniósł tu zamek, który został zburzony w czasie wojny trzynastoletniej. W XVI w. wieś należała do księcia Albrechta, który utworzył tu dobra rycerskie i nadał je rodowi von Egloffstein. Dobra należały też później do rodu von der Groeben. W końcu XIX w. majątek był własnością rodziny Böhm, obszar ziemi należącej do majątku obejmował prawie 450 ha i jeden folwark. Ówcześni właściciele to Elizabeth Boehm zamężna z Otto Boehmem z majątku Głowbity (Glowbitten, dwór niezachowany). Otrzymali oni majątek w Garbnie w prezencie ślubnym, odbudowali go, wznieśli budynki gospodarcze (1900 r.). Elizabeth Boehm (1859 - 1943), była pomysłodawczynią i założycielką Towarzystw Wiejskich Kobiet ("Landwirthschaftliche Hausfrauenverein"), których idea szybko rozprzestrzeniła się w Niemczech. W uznaniu zasług m.in. Uniwersytet Albertyna w Konigsbergu w 1929 r. przyznał jej doktorat honoris causa. Małżonkowie Boehm opuścili Garbno już w 1911 r. (z powodu choroby męża) i zamieszkali w Konigsbergu. W latach 20. XX w. własność ziemska zmniejszyła się, majątek należał do Schulzów, prowadzono głównie hodowlę trzody, koni gorącokrwistych, pracowała mleczarnia. Zachował się układ dawnego założenia, dwór z dużym podjazdem, pozostałość parku i podwórza gospodarczego. Dwór wzniesiony został na fundamentach wcześniejszej budowli w 1. połowie XIX w. w stylu nawiązującym do klasycyzmu. Założony na rzucie prostokąta, parterowy, z dodatkowym poziomem mieszkalnym w poddaszu, przekryty dachem naczółkowym. Na osi elewacji dwukondygnacyjny, trójosiowy ryzalit z półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi, na narożach opięty lizenami."

Fragment karty ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa zespołu dworsko - folwarcznego w Garbnie (autor karty: Tadeusz Korowaj, 2004 r.):
"GARBNO
(niem. Lamgarben) - sprzyjające warunki terenowe wykorzystywane były przez osadnictwo z wcześniejszych okresów historycznych. Po zajęciu tych terenów przez Krzyżaków postawiono tu w 1328 r. strażnicę puszczańską (Wildhaus), przekształconą około 1350 r. w murowany zamek obronny, który został zburzony w czasie 13 - letniej w latach 1454 - 1466. W sąsiedztwie zamku istniała dawna osada pruska Laumybarbis (1339 r.) lub Lamegarben (1419 r.). Dnia 24 czerwca 1339 r. Wielki Mistrz Zakonu NMP Dietrich von Altenburg przydzielił wolnym Prusom, braciom o imionach: Thede i Laustene, na polu osadniczym 6 włók (ok. 100,8 ha: 1 włóka starochełmińska = 16,796 ha) oraz 2 włóki (ok. 33,6 ha) dla wolnego Prusa Wnymynse. Nazwa miejscowości pochodzi od pruskich słów "garbis" - wzgórze i "lamem" - bagna, moczary; "lama" - mokre, wilgotne miejsce, czyli oznaczała - "Wzgórze pośród bagien" (mniej prawdopodobne jest pochodzenie od "laume" - czarownica, czyli "Wzgórze czarownic". Wieś została założona na prawie chełmińskim, jako dobra wolnych, z obowiązkiem wystawiania, na każde wezwanie zamku, trzech zbrojnych do obrony kraju i na wyprawy wojenne. Wg "Grosse Zinsbuch" z 1437r. we wsi były 4 karczmy, młyn oraz 10 zagrodników, m.in. Heynrich Kuppryn, Hensil Linnyn, Niclas Lucyn, Premog (byli to niewątpliwie Prusowie). Cztery włóki wolne od opłat na rzecz Zakonu stanowiły własność kościoła, o którym pierwsze informacje pochodzą z 1422 r.

Prawdopodobnie po wojnie 13 - letniej dobra scalono w jeden majątek. Dnia 24 lutego 1521 r. Wielki Mistrz Zakonu NMP Albrecht Hohenzollern przekazał za długi, na prawie magdeburskim z obowiązkiem służby rycerskiej, 14 włók ziemi w Garbnie rycerzowi Hieronimowi von Egloffstein. Dobra te były w rękach tej rodziny do 1832 r. W ciągu kilkudziesięciu lat powiększyli swój majątek poprzez nabycie m.in. pobliskich wsi Warnikajmy, Kraskowa, czy też Sorkwit i Miłuj (pow. mrągowski).

W 1666 r. ten majątek podzielono na 3 części: posiadłości w okolicach Mrągowa przypadły Krzysztofowi, Abraham Albrecht stał się posiadaczem Warnikajm i Kraskowa, a najstarszy z braci, Fryderyk otrzymał rodowe Garbno. W Garbnie urodził się (6.5.1720r.) Albrecht Dietrich Gottfried von Egloffstein (zm. 11.5.1791r. w Arklitach) syn Abrahama Joanna, starosty Bagnety (Ragnit), założyciel majoratu w Arklitach, gdzie zbudował pałac i przeniósł rodową siedzibę (w 1786 r. otrzymał z rąk króla pruskiego tytuł hrabiego). W 1785 r. Garbno (Lamgarben), majątek szlachecki z młynem(Adel Gut und Muhle) liczył 15 domów i był własnością majora. A. D. G. von Egloffstein (wg ówczesnej pisowni - Eglowstein). W 1820 r. szlachecki majątek liczył 17 domów i 196 mieszkańców. W 1832 r. nowym właścicielem majątku Garbno został Krystian Bierfreund, a w 1838 r. dobra te kupił porucznik Konrad von Redecker, który w 1845 r. dokupił karczmę, młyn wodny, wiatrak, zabudowania przy kościele oraz 9 włók ziemi. W 1848 r. w Garbnie było 11 domów i 162 mieszkańców. W 1856 r. Redecker sprzedał Garbno Edwardowi Kraule.

Lamgarben - mapy z XIX w.

     


19.06.1807: Przemarsz Gen. J. H. Dąbrowskiego przez Garbno.

W 1880 r. majątek otrzymali w prezencie ślubnym małżonkowie Otto i Elżbieta Boehm. Majątek kupił ojciec pana młodego, właściciel dóbr w Głowbitach (Glaubitten). Młodzi zamieszkali w dworze wybudowanym przez E. Kraule, w którym mieszkała jeszcze wdowa po nim. Elżbieta Boehm (1859 - 1943), pochodząca z Rastenburga (ob. Kętrzyn) obserwując pracę i życie wiejskich kobiet, dnia 22.02.1898 r. założyła w swoim rodzinnym mieście, pierwsze na terenie Niemiec Stowarzyszenie Gospodyń Wiejskich (Landwirtschaftlichen Hausfrauenverein), którego podstawowym celem było kształcenie i wymiana doświadczeń kobiet wiejskich. Zajmowało się ono także dystrybucją produktów spożywczych wytwarzanych na wsi, sygnowanych znakiem pszczoły. Za swoją działalność E. Boehm jako pierwsza kobieta na terenie Niemiec, została wyróżniona złotym łańcuchem Uniwersytetu w Królewcu/Konigsberg i otrzymała tytuł honorowego obywatela tego miasta. Z czasem idea tego typu stowarzyszeń rozszerzyła się na Europę i Amerykę Północną. Ostatnio jej podobizna została umieszczona na jednym ze znaczków poczty niemieckiej z serii znaczków z kobietami zasłużonymi dla historii Niemiec. W setną rocznicę powstania tej organizacji, dnia 26.07.1998r., na ścianie frontowej dworu została odsłonięta tablica upamiętniająca to wydarzenie z napisem w dwóch językach (polskim i niemieckim): "Tutaj żyła i pracowała w latach 1880 - 1911 założycielka Związku Kobiet Wiejskich Elisabet Boehm z domu Steppuhn; 100 lat temu dojrzewała tu idea, która łączy dziś kobiety wiejskie na całym świecie".

Zdjęcia Dworu w Grabnie z początku XX wieku

Fragment Pocztówki z kolekcji E Tytona Garbno lata 30/20 w.
Dzieje miasta i gminy Korsze T Korowaj 2007.

ELISABETH BOEHM:

Związek Kobiet Wiejskich lata 30. XX w.

Artykuł, który ukazał się w "Gazeta w Kętrzynie"

Fragment z książki "DZIEJE GMINY I MIASTA KORSZE" - Tadeusz Korowaj

 

Właściciel majątku, Otto Boehm zajmował się gospodarstwem; na przełomie lat 80 i 90 XIX wieku wybudował nowe budynki zespołu folwarcznego. W 1898 r. majątek liczył 9 domów, 191 mieszkańców i zajmował powierzchnię 437 ha gruntów. W 1909 r. majątek rycerski (Rittergut) Garbno (Lamgarben) z folwarkiem Dołeczki (Charlottenhof - dziś nie istniejący) zajmował powierzchnię 257 ha, z tego 184 ha pól uprawnych, 20 ha łąk, 50 ha lasów, 2 ha nieużytków i 1 ha stawów. Stan pogłowia wynosił: 120 szt. koni, 180 szt. bydła (w tym 65 krów), 50 szt. owiec, 200 szt. trzody chlewnej. Majątek specjalizował się w hodowli bydła holenderskiego i krów mlecznych. W 1911 r. z powodu choroby, Otto Boehm sprzedał majątek i przeniósł się z żoną do Królewca. Nabywcą Garbna został Erich Schultz - Fademrecht (1884 - 1971), znany już hodowca koni przeznaczonych dla wojska, który gospodarował tam do stycznia 1945 r. Nowy właściciel rozwinął hodowlę koni pociągowych dla wojska i rolnictwa, a także kontynuował po poprzedniku hodowlę bydła mlecznego i produkcję mleka, czego dowodem było postawienie zlewni (dziś nie istniejącej). Oprócz zlewni wybudował nową kolonię mieszkalną robotników folwarcznych (na miejscu pierwotnej) oraz przebudował kilka obiektów w zespole folwarcznym, stawiając nowy na środku podwórza. Erich Schultz - Fademrecht był też znanym działaczem społeczno - gospodarczym.

Wnętrza Dworku Garbno pocz XX w.

Elisabeth Boehm(?)

     

Jego hodowla koni roboczych należała do znaczących w Prusach Wschodnich, był radnym powiatowym, ostatnim przewodniczącym Towarzystwa Jeździeckiego w Rastenburgu / Kętrzynie (Reiterverein Rastenburg) i organizatorem wyścigów konnych na łąkach wzdłuż rz. Guber, przewodniczącym Wschodniopruskiego Związku Raiffeisen w Królewcu (Raiffeisenverband Ostpreussen in Konigsberg) i prezesem powiatowego związku łowieckiego. W 1913 r. jego majątek zajmował powierzchnię 353 ha, z tego 280 ha pól uprawnych, 50 ha łąk, 20 ha pastwisk, 2 ha nieużytków i 1 ha stawów. Stan pogłowia wynosił: 60 szt. koni, 180 szt. bydła (w tym 65 krów), 40 szt. owiec i 200 szt. trzody chlewnej. W 1922 r. majątek rycerski z folwarkiem zajmował obszar 349 ha, z tego 276 ha pól uprawnych, 50 ha łąk, 20 ha pastwisk, 2 ha nieużytków i 1 ha stawów. Stan pogłowia wynosił: 85 szt. koni, 150 szt. bydła (w tym 60 krów), 40 szt. owiec i 100 szt. trzody chlewnej. W 1929 r. - 349 ha, z tego 246 ha pól uprawnych, 50 ha łąk, 50 ha pastwisk, 2 ha lasów i stawów (łącznie); zaś stan pogłowia wynosił: 80 szt. koni, 150 szt. bydła (w tym 60 krów), 100 szt. trzody chlewnej i 15 szt. owiec. W 1932 r. majątek zajmował również 349 ha gruntów, z tego 262 ha pól uprawnych, 50 ha łąk, 30 ha pastwisk, 5 ha nieużytków i 1 ha stawów. Stan pogłowia wynosił: 85 szt. koni, 150 szt. bydła (w tym 62 krowy), 150 szt. trzody chlewnej i 20 szt. owiec. W 1939 r. było w Garbnie 652 mieszkańców.

Po 1945 r. utworzono państwowe gospodarstwo rolne - PGR, zaś dnia 1.10.1961 r., na mocy uchwały WRN w Olsztynie, pierwszy w województwie i jedne z pierwszych w Polsce (ogółem było ich 20) kombinat państwowych gospodarstw rolnych skupiający okoliczne PGR: Banaszki, Dubliny, Garbno, Płutniki, Podławki, Równina Dolna i Górna, Starynia i PGR Warnikajmy o łącznej powierzchni 5 922 ha, w tym 5 612 ha użytków rolnych. Kombinat miał charakter pokazowy, jako wzorzec "socjalistycznej formy gospodarowania na wsi"; toteż dawny zespół przebudowano i dobudowano nowe oraz zbudowano nowe osiedle mieszkaniowe ze szkołą, ośrodek zdrowia, przedszkole z biblioteką, a w nowym łączniku (w części posadowionym na dawnym budynku gospodarczym) przy dworze, który pełnił funkcje biur dyrekcji, ośrodek kultury z salą widowiskową i konferencyjną oraz ze stołówką. W 1970 r. w Garbnie mieszkało 459 osób. W lipcu 1974 r. kombinat z ponad tysięczną załogą, jako Przedsiębiorstwo Gospodarki Rolnej Garbno o powierzchni 10 395 ha, wszedł w skład Kętrzyńskiego Zjednoczenia Rolniczo - Przemysłowego "Agrokompleks". Po 1989 r. przejęty przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, oddział terenowy w Olsztynie (od lipca 2003 r. Agnecja Nieruchomości Rolnych). W połowie lat 90 XX wieku dawny majątek w Garbnie nabyła prywatna firma z Warszawy, a po jej upadku, w wyniku licytacji, polsko - szwedzka firma "Rolnyvik" sp. z o.o. (2002 r.), a od początku roku 2004 "Efipol" sp. z o.o. z większościowym udziałem kapitału belgijskiego (p. Jean Damseaux).




Układ przestrzenny majątku w Garbnie pochodzi z 4 ćw. XIX i 1 ćw. XX wieku, kiedy to wzniesiono większość kluczowych budynków inwentarskich, gospodarczych oraz kolonię mieszkalną robotników folwarcznych (dwór i park pochodzi z połowy XIX wieku, pozostałe obiekty wzniesiono po 1945 r.). Brak elementów wcześniejszego założenia poza parkiem krajobrazowym i dworem. Na temat kształtowania układu przestrzennego Garbna XIX wieku brak jest pewnych informacji. Można przypuszczać, że część gospodarcza i kolonia mieszkalna stanęła na miejscu pierwotnej, powiększona o nowe obiekty, ustalając w ten sposób ostateczną formę założenia."

Podziękowania za materiały:
Ewa Kisielewska
Tadeusz Korowaj
Halina Kałun